donderdag 22 september 2016

Louis Couperus in Duitsland (Recensie)

LOUIS COUPERUS IN DUITSLAND

In geen land verschenen zoveel Couperus-vertalingen als in Duitsland. Toen R. Breugelmans zijn bibliografie van Couperus-vertalingen maakte (2de druk 2008), besefte hij evenwel niet dat van één Duitse titel, net zoals in Nederland, vaak meerdere uitvoeringen verschenen. Dat nog werelden te ontdekken zijn, bewijst Ruud Veen (1943), kleinzoon van Couperus’ uitgever L.J. Veen, in zijn proefschrift Couperus bij de buren. Veen positioneert zich nadrukkelijk als boekwetenschapper: hij beperkt zich tot de uitgave van Couperus in Duitsland en laat receptie en beeldvorming buiten beschouwing. Dat dit perspectief resultaat oplevert, blijkt alleen al uit  de bibliografie. Zo zien we bij Veen per titel een soms verbluffend aantal bindvarianten dat op de Duitse markt kwam: papieren, linnen, halflinnen, halfleren, leren band etc. Een uitgeefgeschiedenis en minutieus variantenonderzoek per titel vormen de kern van dit onderzoek. Aan dit boek gaat een verzamelaarsprestatie vooraf: Veen kon zijn werk schrijven op grond van zijn eigen collectie. Een groot verschil in leescultuur komt boven water.  Wij associëren Couperus vooral met Haagse romans maar Eline Vere, De boeken der kleine zielen en Van oude mensen, de dingen die voorbij gaan kwamen in Duitsland nooit in boekvorm in vertaling uit. In Duitsland was De berg van licht de best verkochte titel: acht drukken bij drie uitgevers. Hoofdvraag blijft waarom Duitse uitgevers Couperus op grote schaal uitgaven: zaten ze echt op hem te wachten? Het blijkt dat de figuur van de vertaler veel belangrijker was dan Couperus die bovendien regelmatig als Belg of Vlaming werd opgevoerd. De sleutel ligt bij de in Amsterdam geboren maar vanuit Berlijn en een vakantiehuis in het Zwarte Woud opererende vertaalster, zangeres en societyfiguur Else Otten (1873-1931). Zij vertaalde 18 van de maar liefst 23 Duitse Couperus-titels uit de jaren 1892-1931. Na haar dood werd het meteen stil: er verscheen niets meer tot de DDR-herdruk van Die verliebte Esel uit 1957. Het initiatief lag uitsluitend bij Otten: zij kocht rechten bij Couperus en probeerde vertalingen bij wisselende uitgevers onder te brengen. Ze liep daarbij het financiële risico maar verdiende uiteindelijk ruim aan de meer dan 150.000 exemplaren die van haar vertalingen zijn gedrukt. Ze leek meer op een agent of impresario dan een vertaler. Het waren andere tijden: Otten vertaalde heel vrij en dicteerde in moordend tempo aan een stenotypiste. Alle Duitse Couperus-banden zijn in Veens boek in alle varianten in kleur afgedrukt. Misschien zullen ooit nieuwe varianten boven water komen maar het resultaat is een heerlijk boek dat door alle kennis van de praktijk van het uitgeven en aandacht voor de structuur en beschrijving van boekbanden ook in algemene zin leerzaam is. Else Otten, die ook Frederik van Eeden vertaalde en naar wie inmiddels een ‘Übersetzerpreis’ is genoemd, lijkt wel een biografie waard.

Ruud  K. Veen, Couperus bij de buren. Een onderzoek naar de uitgaven van het werk van Louis Couperus bij Duitse uitgevers tussen 1892 en 1973. Culemborg: Stichting Couperus – collectie Veen, 2015. 426 pp. € 49,50 (veen@couperus-collectie.nl).

| Eerder verschenen in de rubriek 'Schoon & haaks', in De Parelduiker 20 (2015), nr. 4,  pp. 185-186.