Een kindervers van Daniil Charms

ONDRAAGLIJK LACONIEK

Een man verliet een keer zijn huis

Met knapzak en met stok,
    Het was voor lang,
    Het was voor lang
Dat hij te voet vertrok.

Hij keek niet op, hij keek niet om

En volgde ’t rechte pad.
     Hij sliep noch dronk,
     Hij dronk noch sliep,
Hij sliep noch dronk noch at.

Eens liep hij in de morgenstond

Het bos in en sindsdien
     Van dat moment,
     Van dat moment
Heeft niemand hem gezien.

Maar als het ooit nog eens gebeurt

Dat u die man ontmoet,
     Vertel het ons,
     Vertel het ons,
Vertel het ons met spoed.

(vertaling Margriet Berg & Marja Wiebes)

Pas lang na zijn dood werd bekend dat de schrijver van dit oorspronkelijk Russische gedicht, Daniil Charms (1905-1942), ook een belangrijk oeuvre voor ‘volwassenen’ op zijn naam had. Tijdens zijn leven publiceerde hij vrijwel uitsluitend verhalen en gedichten voor kinderen. Tegenwoordig geldt Charms als een meester van het absurdisme. Zijn naam wordt in één adem genoemd met die van Franz Kafka. Het grootste deel van zijn schrijversleven speelde zich af tijdens een communistisch regime dat steeds grimmiger trekken aannam. De terreur onder Stalin, die in de jaren 1937 en 1938 een hoogtepunt bereikte, raakte miljoenen inwoners van de voormalige Sovjet-Unie.

     Het gedicht van Charms verscheen in die tijd, in 1937, in een kinderblad. Het geldt ook formeel als een kindervers. Maar was dat ook zo? Na publicatie van dit gedicht kon Charms een jaar lang niets meer in zijn blad publiceren. Het gedicht vond men dus blijkbaar niet zo onschuldig: het leek toespelingen te bevatten op de terreur van 1937. Het was de tijd dat de politie burgers ’s nachts van huis haalde, waarnaar ze vaak niet meer terugkeerden (‘Het was voor lang’). Als men niet spoedig de kogel kreeg, werden de vermeende ‘volksvijanden’ op deportatie gestuurd naar strafkampen in Siberië. Het bos waarin de man in de morgenstond verdween, kan staan voor executie of een strafkamp. In ieder geval gold voor de omgeving van de man: ‘Van dat moment / Heeft niemand hem gezien.’ […]
     Toch valt niet te zeggen of Charms zelf enige politieke bedoelingen heeft gehad toen hij het gedicht schreef en inleverde. Het valt ook onmogelijk te zeggen hoeveel lezers in 1937 bij dit gedicht daadwerkelijk aan de terreur hebben gedacht: zo’n interpretatie kon vanwege censuurbepalingen pas decennia later in Rusland worden gepubliceerd. Men mag aannemen dat het gedicht Charms wel aan het denken heeft gezet want na de publicatie heeft hij uit geldgebrek honger geleden. Maar zijn eigen bedoelingen zijn voor het verdere lot van dit gedicht in de literatuurgeschiedenis van ondergeschikt belang: het is juist die politieke interpretatie die van ‘Een man verliet een keer zijn huis’ in onze tijd het beroemdste gedicht van Daniil Charms maakt. Ook een genre blijkt dan ineens minder vast te staan dan men zou denken: het is ineens helemaal geen laconiek kinderversje meer maar een dodelijk serieus gedicht.

Jan Paul Hinrichs

| Eerder gepubliceerd (zonder naamsvermelding) in Vrij Nederland, 3 oktober 1998, p. 55.