Jan Paul Hinrichs: Endegeest: een kasteel voor zenuwlijders

EEN KASTEEL VOOR ZENUWLIJDERS

Kasteel Endegeest, Oegstgeest, 21 mei 2017
Foto © Jascha Hinrichs

Klik voor een beschrijving van een wandeling door Endegeest hier.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

Zie mijn boek De poëzie van een enclave (De Wilde Tomaat, tweede druk 2020) voor meer informatie over de rol van Endegeest in onze literatuur.
-------------------------------------------------------------------------------------------

Sinds eind vorig jaar staat in Oegstgeest een illuster rijksmonument leeg: kasteel Endegeest. De perfect gerestaureerde gevel met immense schuiframen, het beeld van de zeventiende-eeuwse huurder en filosoof René Descartes op het binnenplein, het zandstenen obeliskje voor de poort en de ijskelder aan de slotgracht verraden op geen enkele manier dat het kasteel ruim een eeuw een psychiatrische instelling was gevestigd. Volgens de vastgoedsite van de gemeente Leiden komt het kasteel met aanpalende paviljoens en 60.000 m2 grond binnenkort in de verkoop. Een oligarch kan het kopen, maar er niet wonen: het gebouw krijgt een kantoorbestemming, ‘afhankelijk van de bestemmingsplanprocedure’. Endegeest was veel meer dan een gesticht: het speelde een unieke rol in onze sociale geschiedenis door baanbrekende vernieuwing in de zorg voor psychiatrische patiënten. De aanwezigheid van talloze schrijvers zowel onder stafleden als tijdelijke bewoners leverde verhalen en gedichten op die Endegeest legendarisch maakten.

Kasteel Endegeest, 19 mei 2017
Foto © Jan Paul Hinrichs

De zorg voor geesteszieken berustte aan het einde van de negentiende eeuw vrijwel uitsluitend bij levensbeschouwelijke organisaties. De gemeente Leiden zag hier een taak voor de overheid en kocht in 1895 de Oegstgeester landgoederen Endegeest en Rhijngeest voor 75.000 gulden van particulieren voor de vestiging van een ‘instituut voor krankzinnigen’. Rond het kasteel verrezen paviljoens in neorenaissancestijl, compleet met barak voor besmettelijke ziekten en lijkenhuis. Begin 1897 werden de eerste Leidse patiënten uit Delft overgebracht.* Ineens hadden patiënten, die vaak naar verre uithoeken tot in België werden afgeschoven, familie op loopafstand.

De gemeente trok van meet af aan op met de Leidse universiteit, een samenwerking zoals die niet eerder in Nederland was vertoond. De benoeming in 1899 van Gerbrandus Jelgersma tot eerste Leidse hoogleraar psychiatrie bestendigde de koppeling van zorg op Endegeest aan academisch onderzoek en onderwijs. Deze trend versterkte zich in 1903 toen de gemeente vlakbij kasteel Endegeest de in Zwitserse chaletstijl opgetrokken kliniek Rhijngeest opende, met Jelgersma als geneesheer. Dit gebouw herbergde vooral de beter gesitueerde ‘zenuwlijders’. Endegeest bleef een armeninstelling en krankzinnigengesticht. Vestiging op een lommerrijke plaats met slingerpaden en vijvers had niets bijzonders, maar Endegeest was het enige Nederlandse gesticht dat gesitueerd was rond een kasteel.

Bij het bos van Endegeest: het Land van Bremmer, 2 september 2020
© Foto Jan Paul Hinrichs
[Gepubliceerd in De Vogelwijk 100 jaar. Geschiedenis van een Leidse buurt (Leiden:
Stichting Wijkcomité Vogelwijk, 2022), p. 4]

Het personeel bestond aanvankelijk alleen uit vrouwen die eigen kamers hadden, terwijl ze in andere inrichtingen op zalen tussen patiënten sliepen. Het vermoeiendst voor de verpleegsters waren de badbehandelingen: patiënten werden permanent in een warm bad gehouden om symptomen te bestrijden. De stookkosten en duizenden liters duinwater per dag voor de vier baden maakten de therapie uiterst kostbaar. Andere patiënten moesten in de begintijd continu het bed houden. Het paviljoenstelsel onder een medische directie , afschaffing van gestichtskleding, een centrale radio-installatie en bioscoopvoorstellingen droegen bij aan het eigentijdse imago van Endegeest.

Het modernst was dat de psychoanalyse als heersende onderzoeksmethode haar intrede deed. In 1914 zorgde Jelgersma voor opschudding door in een rectorale rede niet alleen Freuds Traumdeutung te behandelen, maar ook eigen dromen te bespreken. Internationaal telde Jelgersma mee: van Freuds Internationale Zeitschrift für Psychoanalyse kreeg hij in 1925 een feestnummer. Endegeest was de eerste Nederlandse instelling waar psychoanalyse vaste voet aan de grond kreeg.

Bad- en bedbehandelingen maakten geleidelijk plaats voor rigoureuze ingrepen die we ons nauwelijks meer kunnen voorstellen: de malariakuur waarbij besmet bloed werd ingespoten, de slaapkuur waarbij patiënten weken in slaap werden gesust én de comakuur. Een mattenvlechterij voorzag in arbeidstherapie. Maar stil bleef het niet. Volgens een gedicht van Redbad Fokkema waren in die autoluwe tijden patiënten ’s nachts tot in het dorp hoorbaar: ‘Zij liepen met spaden en wagens / dingen te doen die niemand begreep. […] Terug in het dorp / hoorden wij hen ’s avonds hard huilen.’

In de Tweede Wereldoorlog waren Endegeest en Rhijngeest de enige psychiatrische inrichtingen in de kuststreek die niet door de Duitsers werden ontruimd. Het weerhield de bezetter er niet van op 13 mei 1943 tien joodse patiënten weg te halen. In de oorlogstijd verwelkomde Rhijngeest ook zijn beroemdste patiënt: dichter Gerrit Achterberg. Zijn brieven uit de kliniek gaan over literaire zaken, niet over behandeling of oorlog. Na een verblijf op een waakzaal met vijf of zes andere patiënten en een broeder op de gang mocht Achterberg verhuizen naar een kamer met één andere patiënt. Hij vulde de tijd met gesprekken met psychiaters, gymnastiek en blad harken. De dagelijkse houtzaagtherapie weigerde hij. Het verblijf duurde langer dan gedacht maar de wegens moord opgenomen Achterberg liep vrij naar J.B. Charles op de Rijnsburgerweg en tot in de Leidse binnenstad.

Jan Wolkers, om de hoek bij Rhijngeest geboren, zag al als kind een standenmaatschappij in de Oegstgeester psychiatrische zorg. De hekken van Rhijngeest stonden dag en nacht open, maar niet bij Endegeest: ‘Even verderop aan de overkant achter een hoog hek dat van boven afgezet was

Uitzicht uit huis van Jan Wolkers,
Deutzstraat 7, Oegstgeest,
29 september 2012
Foto © Jan Paul Hinrichs

met prikkeldraad, kreeg je wat gewoon het gekkenhuis werd genoemd, waar de minder bedeelden zaten, en waarvan mijn vader zei, dat als je arm was zeker anders gek was dan wanneer je rijk was.’

Na 1945 bleef Endegeest een ziekenhuis voor zware gevallen en Rhijngeest een psychotherapeutische instelling. Nieuw was dat patiënten zich ook zelf mochten aanmelden. Oegstgeestenaar F.B. Hotz, die na de oorlog als bibliothecaris in Rhijngeest werkte, geeft in zijn verhaal ‘In naam der wetenschap’ een precieze beschrijving van dit statige gebouw: ‘De kliniek was ruim een halve eeuw oud en bood de aanblik van een art-nouveau berghotel zonder bergen. Er waren loggia’s met houten stijlen als lianen en het totaal van bos en gebouw zag er tegelijk idyllisch en nobel uit, alsof hier enkel vriendelijke wetenschap bedreven werd.’

Een andere illustere gast van de kliniek was, in het begin van de jaren vijftig, dichter, verhalenschrijver en huisknecht Jan Arends. Over dit verblijf, later voortgezet op Endegeest, is weinig bekend, al heeft Arends naar eigen zeggen ‘veel geschreven’. Zijn meesterwerk ‘Vrijgezel op kamers’ stamt uit die periode. In een interview met de Nieuwe Revu verklaarde hij: ‘Ik schreef het toen om de psychiater duidelijk te maken, hoe het met mij gesteld was. Maar het werd niet serieus genomen. De psychiater zou zèlf wel uitmaken, wat de beste therapie voor mij was.’ Later werkte de dichter Hans Faverey lange tijd als staflid en psycholoog in wat de Jelgersmakliniek ging heten. Maar in zijn hermetische poëzie lijkt geen regel aanwezig die direct met de kliniek in verband kan worden gebracht.

Medici die in Leiden studeerden kwamen automatisch voor stage op Endegeest terecht. Dit moet al voor Vasalis gegolden hebben, wier studentenkamer in de Vogelwijk uitkeek op het bos van Endegeest. Haar befaamde gedicht ‘De idioot in het bad’ gaat wellicht terug op impressies uit het gesticht. Onder de stafleden treffen we later ook de jonge Willem Brakman aan. Zijn verhaal ‘Bedlam’ is gebaseerd op ervaringen als coassistent in Endegeest. Het bevat beelden van een parkomgeving en paviljoens die niet eenduidig te identificeren zijn, maar door één passage weten we meteen waar we zijn: ‘Op een avond toen hij dienst had liep Schenk nog een eindje om door het park en dacht aan Floris Verster, die zo prachtig de tuin had getekend van het gesticht Endegeest. Een vreemde ontroerende tekening vanwege de groenzwarte bomen, waarachter zo onhandig en verdrietig een vlek oranje is gekrast. Bij de vijver trof hij Streckfusz, die roerloos in het water stond te staren. “Waar denk je aan?” vroeg hij, toen Schenk vlakbij was. “Aan Floris Verster,” zei deze.’

In Endegeest kwam de elektroshock als veel gebruikte therapie op, tot in de jaren vijftig voor de bestrijding van wanen en psychoses medicijnen als largactil en tofranil in zwang kwamen. De trekkar met touwen waarmee patiënten door de tuinen moesten lopen verdween, maar tuinploegen bleven: Endegeest functioneerde nog lang zelfvoorzienend voor groente. Varkenstallen leverden het nodige vlees op. In 1966 begroette Endegeest een beroemde patiënt: J.M.A. Biesheuvel. Het verhaal ‘De heer Mellenberg’ uit de debuutbundel In de bovenkooi beschrijft een patiëntenuitstapje naar Marken: ‘Wij zaten pal achter de chauffeur en die begon te schateren van het lachen. “Mooi stelletje gekken heb je meegebracht,” ginnegapte hij tegen broeder Sollie. “Ach man”, zei de laatste, “hou je bij je stuur. Dit is het neusje van de zalm van wat je op Endegeest kunt aantreffen.”’

Sollie komt terug in Biesheuvels verhaal ‘Paviljoen E’ dat de diepste afgronden van het leven illustreert, zoals een angstpsychose bij een gedwongen badbeurt: ‘In dit spierwit gekalkte vertrek zou ik worden geslacht, geofferd, gemarteld. De in de vloer verzonken baden met het hete water kwamen me voor als werktuigen uit de hel. De koperen buizen langs de muren, het schelle licht, de vele kranen, de matglazen ruiten, de opzichter in het vertrek met zijn gespierde armen en de felrode badhanddoek om zijn nek. Ik krijste als een varken in het abattoir.’

Biesheuvel brengt ons bij een andere auteur uit Endegeest: verhalenschrijver A. Moonen, gezegend met de reputatie van onze ‘meest vieze schrijver’. Hij zat in 1968 en 1970 in Endegeest: ‘Het kwam doordat ik allerlei dingen veel te intens wilde beleven.’ Ooit waren ze door programmamaker Wim Noordhoek uitgenodigd voor een VPRO-programma. Deze wist niet dat ze elkaar uit Endegeest kenden: ‘Ontzet klampte Maarten me bij binnenkomst aan. “Die man,” zei hij, wijzend op Moonen, “die man, die is gék.”’

Jelgersma’s opvolger Eugène Carp, die met psychoanalyse minder op had, werd in 1964 afgelost door Jan Bastiaans, bekend van lsd-behandelingen bij oorlogstrauma’s. Endegeest ontsnapte niet aan de tijdgeest: voor grote opschudding zorgde eind jaren zestig een dertigtal dienstweigeraars die als verplegers waren ingezet en eisen gingen stellen rond medezeggenschap en rechtspositie. Naast de aloude alcoholisten verschenen patiënten met drugspsychosen. De jaren zeventig kwamen eraan: het ziekenhuis werd een ‘centrum’. Legendarisch blijft de Hobbitstee, een alternatieve opnamekliniek met hippiesfeer waar behandelaars en patiënten gelijkwaardig heetten te zijn.

De jaren tachtig zagen reorganisaties en verbouwingen: oude paviljoens werden afgebroken en vervangen door lage gebouwtjes met kamers in plaats van zalen. Groepsbehandeling en kleinschaligheid waren nieuwe toverwoorden. In 1987 fuseerde de Jelgersmakliniek, in de volksmond ‘De Oude Jel’ genoemd, met Endegeest en Huize Solglytt, een tehuis voor ouderenpsychiatrie binnen Leiden . Onder de patiënten treffen we ook steeds meer depressieve bejaarden aan en een nieuwe groep met specifieke problemen: buitenlanders. De tijd van ‘vermaatschappelijkte’ zorg begon, waarbij ‘zorg op maat’ werd geleverd en mensen door voorzieningen voor ‘beschermd wonen’ in de stad bleven. Het gevolg was dat Endegeest veel minder patiënten kreeg.

Beëindiging van huurcontracten werkte een nieuwe fusiegolf in de hand. Rond de eeuwwisseling ging Endegeest op in de regionale Rijngeest-groep die enkele jaren later, via een samengaan met de Robert-Fleury Stichting, GGZ Rivierduinen ging heten. In de kasteelzalen met gobelins en eikenhouten cassettenplafonds resideerde niet meer een geneesheer-directeur, maar de ‘raad van bestuur’ en concernstaf van deze instelling: het laatste overblijfsel van het zorgkasteel dat in 1897 was gestart en waaruit de patiënten al eerder waren verdwenen. In de opgeknapte Jelgersmakliniek zat al sinds 1999 het Oegstgeester gemeentehuis. De Endegeest-paviljoentjes uit de jaren tachtig gingen tegen de vlakte, net als hun meeste voorgangers uit 1897 waarvoor ze in de plaats waren gekomen. Een enorm gazon ligt nu rustgevend voor de kasteelpoort, alsof er nooit iets anders is geweest.

Maar de patiënten zijn niet weg, alleen wat verder naar de randen van het landgoed verplaatst. Al langer zaten ze in autismecentrum Meander aan de bosrand, waar nieuwsgierige wandelaars gewaarschuwd worden niet langs de gebouwen te lopen. Achter het kasteel is nu kantoorachtige nieuwbouw in rode baksteen voltooid, die vanaf de Endegeesterstraatweg niet als inrichting herkenbaar is.

Met het vertrek van de Rivierduinen-staf uit het kasteel lijkt

het lijntje met het oorspronkelijke Endegeest definitief verbroken, al functioneert de oude kwekerij nog voor werktherapie.

De fietsenmakerij is onlangs gesloten. Wat een eeuw lang een bijzonder gemeentelijk en universitair initiatief was, raakte ingebed in regionale managementstructuren. In Oegstgeest blijft het ondertussen een bekend fenomeen: groepjes patiënten die onder begeleiding langzaam door het dorp lopen. Met de ervaren Albert Heijn-kassières in de De Kempenaerstraat onderhouden ze een warme band. Mannelijke patiënten alleen komen budgetbier halen. Allerlei concepten zijn op deze landgoedbewoners losgelaten: van badbehandeling in de oertijd tot toediening van het antidepressivum prozac vanaf eind jaren tachtig. Maar het bos van Endegeest blijft op ouderlijk advies verboden terrein voor de Oegstgeester jeugd. De afstand tussen patiënt en niet-patiënt bleef, net als bij Vasalis’ idioot bij zijn badbeurt: ‘elke week is hem het lot beschoren / opnieuw een bange idioot te zijn gebleven’.

*Enkele historische gegevens zijn ontleend aan Terug naar Endegeest (SUN, 1998) van Gemma Blok en Joost Vijselaar.

| Eerder gepubliceerd in Argus 1 (2017), nr. 8 (13 juni), pp. 6-7.

Het stuk verscheen daarna in twee afleveringen van De Praatvogel, juli 2017, pp. 16-18, en oktober 2017, pp. 22-24. Het gaat hier om het wijkblad van de Leidse Vogelwijk.

Zie mijn boek De poëzie van een enclave (De Wilde Tomaat, 2017) voor meer informatie over de rol van Endegeest in onze literatuur.

Jan Paul Hinrichs

woensdag 27 september 2017

Endegeest: een kasteel voor zenuwlijders

Labels