BALTISCHE LITERATUUR IN DE LAGE LANDEN
Onlangs verschenen twee Estische romans in het Nederlands: De wereldreis van Arvid Silber door Arvo Valton[1] en De gek van de tsaar door Jaan Kross.[2] Het is uitzonderlijk dat uit een kleine Fins-Oegrische taal in korte tijd twee omvangrijke boeken in het Nederlands worden vertaald. De vraag is hoe het met de belangstelling voor de Baltische literatuur in de loop der tijd is gegaan, en of de Estische literatuur, wat op dit moment het geval lijkt, ook vroeger meer weerklank heeft gevonden dan de literatuur in de Indo-Europese talen Lets en Litouws.[3]
De eerste schrijver uit het Balticum die in de Lage Landen enige bekendheid verwierf, was Anton H. Tammsaare (1878-1940), de meest prominente auteur uit de tijd van de onafhankelijkheid van Estland tussen de twee wereldoorlogen. In het Nederlands veschenen de romans Wargemaë[4] en Indrek[5], die deel uitmaken van de vijfdelige romancyclus Tõde ja õigus (Waarheid en recht, 1926-1933). De als het magnum opus van het Estische proza beschouwde cyclus, waarin ongeveer honderd karakters optreden, beschrijft de ontwikkeling van Estische sociale milieus van het einde van de vorige eeuw tot in de jaren twintig van deze eeuw. De Nederlandse uitgaven verschenen tijdens de Tweede Wereldoorlog, kort na de publicatie van Duitse vertalingen die ongetwijfeld als bron voor de vertalers hebben gediend. In dezelfde tijd verscheen ook De boer van Körboja[6] van Tammsaare, de roman over de tragische liefde tussen de dochter van een rijke boer en de zoon van een arme boer, eindigend met de zelfmoord van de laatste.
In de sfeer van vissers speelt de roman Het lied van den golfslag van de Estische auteur August Mälk (1900)[7], verschenen in 1942, twee jaar na een Duitse vertaling.[8] Mälk liet zich in dit boek inspireren door de als koppig afgeschilderde bevolking van zijn geboorte-eiland Saaremaa (ook bekend onder de Duitse naam Ösel).
De vertalingen van Tammsaares romans zijn bij mijn weten de eerste vertalingen uit het Baltische gebied die in het Nederlands in boekvorm verschenen. Na de oorlog verschenen er wederom enige Estische romans, nu niet meer in navolging van Duitse maar van Russische uitgaven. In 1950 publiceerde de communistische uitgeverij Pegasus Licht in Koordi door Hans Leberecht (1910-1960), een in Petersburg in een Estisch gezin geboren schrijver. Overigens is deze roman over de collectivisatie in een Estisch dorp na de Tweede Wereldoorlog oorspronkelijk in het Russisch geschreven.[9] Een Moskouse uitgeverij publiceerde in 1963 Naar de Antarctis door Juhan Smuul (1922-1971).[10] De auteur beschrijft in dit boek, vertaald naar een Russische vertaling van het Estische origineel, in dagboekvorm zijn reis naar een Sovjetvestiging in het Zuidpoolgebied.
Estland heeft een zekere bekendheid op grond van haar folklore. Het nationale epos Kalevipoeg is verwant aan de Finse Kalevala. Estische sprookjes staan in Sprookjes uit Finland en Estland, een uitgave uit 1979. Het gaat hier wederom om een vertaling uit het Duits.[11]
Estland heeft een zekere bekendheid op grond van haar folklore. Het nationale epos Kalevipoeg is verwant aan de Finse Kalevala. Estische sprookjes staan in Sprookjes uit Finland en Estland, een uitgave uit 1979. Het gaat hier wederom om een vertaling uit het Duits.[11]
Een gedenkwaardige datum voor de Baltische cultuur in de Lage Landen is 8 mei 1989. Toen vond in de Brakke Grond in Amsterdam de eerste avond van het zogenaamde ‘Baltisch-Vlaams-Nederlands Poëzie Festival’ plaats. Een tweede avond was op 10 mei in het gebouw van de Leidse studentenvereniging S.S.R., de afsluitende avond op 13 mei in het Hessenhuis in Antwerpen. Deelnemers aan Baltische zijde waren de Letse dichters Uldis Bērziņš en Knuts Skujenieks, de Litouwse dichter Sigitas Geda en de Estische vertaler Mati Sirkel, die optrad als vervanger van de dichteres Doris Kareva, wier naam wel in het programma vermeld stond maar die verhinderd was naar Nederland te komen. Een jaar eerder was het op politieke gronden nog ondenkbaar geweest dat dichters uit de Baltische republieken van de toenmalige Sovjet-Unie naar Nederland konden reizen om daar vrij over hun literatuur en over het onafhankelijkheidsstreven van hun volkeren te praten.
Ter gelegenheid van het festival gaf de organiserende Baltische vereniging Daina een bundeltje, gedrukt in een oplage van 200 exemplaren, met gedichten van Baltische, Nederlandse en Vlaamse deelnemers uit.[12] In dit boekje zijn naast vertalingen van gedichten van de Baltische deelnemers ook de Estische, Letse en Litouwse originelen afgedrukt.
Tijdens het festival werd het idee geboren voor een anthologie van Estische poëzie in Nederlandse vertaling. De bundel verscheen in 1989 onder de titel Van haast naamloze kusten.[13] De vertalers hebben voor dit boekje vijfentwintig gedichten van zestien moderne Estische dichters vertaald. De oudste opgenomen dichter is Heiti Talvik (1904-1947), de jongste Doris Kareva (1958). De bloemlezing, voor deze gelegenheid samengesteld door de dichter Paul-Eerik Rummo uit Tallinn, werd uit het Estisch vertaald en niet, zoals voorheen de gewoonte was, uit het Duits of Russisch. Bovendien hebben de vertalers gepoogd vormaspecten als rijm, metrum, allitteratie en assonantie in hun vertaling te bewaren.
Uit het Estisch is eveneens vertaald de reeds genoemde reis- en liefdesroman in het fantastische genre De wereldreis van Arvid Silber door Arvo Valton (1935). De gek van de tsaar, Jaan Kross’ (1920) in de tijd van tsaar Alexander I gesitueerde roman over een met de autoriteiten in conflict geraakte Baltische baron, werd evenwel vertaald naar de Franse en Duitse uitgaven van het Estische origineel. Waar het eerste boek een zeer originele, gedurfde uitgave lijkt, die bij mijn weten nog niet in een andere taal is vertaald, volgt de uitgave van Kroess’ boek een internationale trend.
Hoewel het Estisch minder sprekers heeft dan het Lets en Litouws lijkt de Estische literatuur internationaal meer aan te slaan. Ik ken maar één Letse of Litouwse roman die in het Nederlands is vertaald: Ontembare rivieren van de Letse auteur Miervaldis Birze (1921), verschenen in 1962. Dit is wederom een uitgave van Pegasus, die naar een Russische vertaling van het Letse origineel is vertaald.[14] Het boek gaat over de strijd van Letten tegen Duitse bezetters tijdens de Tweede Wereldoorlog.
In de reeks De Bladen voor de Poëzie verscheen een kleine bloemlezing moderne Litouwse poëzie.[15] Hierin staat vooral werk van Litouwse dichters-emigranten uit de Verenigde Staten, Canada, Engeland en Australië. Dit is de eerste en tot dusverre enige separate uitgave van Litouwse literatuur die mij in onze taal bekend is.
Wanneer men de Nederlandse uitgaven van Baltische literatuur overziet, kan men niet anders dan tot de conclusie komen dat alleen het Estisch enigermate meespeelt. Aanvankelijk werden vertalingen (Tammsaare, Mälk) gepubliceerd in navolging van Duitse uitgaven. Dit geschiedde tijdens en vlak voor de Tweede Wereldoorlog; het was overigens in dezelfde tijd dat Finse literatuur zich op een grote aandacht van Nederlandse uitgeverijen mocht verheugen.[16] De na de oorlog door uitgeverij Pegasus gepubliceerde vertalingen vonden plaats in de sfeer van de communistische propaganda en zeggen niets over een vrije receptie van de Estische literatuur in ons taalgebied.
Eigenlijk is een serieuze aanpak van het vertalen uit het Estisch, en daarmee uit het Baltisch, pas in 1989 begonnen met de publicatie van de bloemlezing Van haast naamloze kusten. Mede door de kwaliteit van de vertalingen lijkt deze uitgave de meest waardevolle vertaling uit een taal van het Balticum die tot dusverre in het Nederlands is verschenen.[17]
Uiteindelijk is het verschijnen van een dergelijk boek het gevolg van de in 1986 ingezette liberaliseringspolitiek in de voormalige Sovjet-Unie, die contacten tussen Balten en Nederlanders mogelijk maakte en ten onzent interesse voor Baltische zaken wekte.[18] Zonder een grote dosis persoonlijk initiatief aan de kant van vertalers was de publicatie van dit vertaalwerk ook niet mogelijk geweest. Voor het Lets en het Litouws is het wachten op kundige idealisten die zich daarvoor willen inzetten, en die, naast geschikte teksten, ook nog een uitgever weten te vinden.[19]
Overigens steekt de vertaling van de Baltische literatuur in ons land gunstig af bij die der andere talen van de voormalige Sovjet-Unie. De literatuur van in oppervlakte en bevolkingsaantallen grotere republieken als Wit-Rusland, Oekraïne, Armenië en Georgië vond tot dusverre helemaal geen weerklank. Wellicht mag van onze universiteiten, waar men zich in onderzoek en onderwijs tot dusverre eenzijdig op het Russisch en het Pools en Tsjechisch concentreert, in de toekomst een grotere aandacht verwacht worden voor de diversiteit van de letterkunde in wat eens het Oostblok was.
Jan Paul Hinrichs
[1] Arvo Valton, De wereldreis van Arvid Silber (vertaling Marianne Vogel en Iris Réthy), De Geus, Breda, 1991. Estische titel: Arvid Silberi maailmareis (1984).
[2] Jaan Kross, De gek van de tsaar (vertaling Ronald Jonkers), Prometheus, Amsterdam, 1992. Estische titel: Keisri hull (1978).
[3] Voor bibliografische informatie gaat mijn dank uit naar Hans Kooger te Arnhem.
[4] A.H. Tammsaare, Wargemäe (vertaling Anna C. van den Bosch en Henriëtte J. Roosenburg), De Kern, ’s-Gravenhage, 1942. Estische titel: Wargamäe.
[5] A.H. Tammsaare, Indrek (vertaling Co Kars), De Kern, ’s-Gravenhage, 1941. Estische titel: Indrek.
[6] A.H. Tammsaare, De boer van Körboja (vertaling Willem Arondeus), Nederlandse Keurboekerij, Amsterdam, 1940, 19432. Estische titel: Korboja peremees (1922).
[7] August Mälk, Het lied van den golfslag (vertaling Els A. Broeckman), J. Philip Kruseman, ’s-Gravenhage, 1942. Estische titel: Taeva palge all (1937).
[8] Zie voor een overzicht van Duitse vertalingen uit de Estische literatuur: Cornelius Hasselblatt & Volker Pirsich, Estnische Literatur in deutscher Sprache 1802-1985. Bibliographie der Primär- und Sekundärliteratur, Helmut Buske Verlag, Hamburg, 1988.
[9] H. Leberecht, Licht in Koordi (vertaling Klaas van der Geest), Pegasus, Amsterdam, 1950. Russische titel: Svet v Koordi (1949).
[10] Juhan Smuul, Naar de Antarctis (vertaling W.Aleksejew; voorwoord M. Wiessing), Uitgeverij voor literatuur in vreemde talen, Moskou, 1963. vertaald naar Russische uitgave: Ledovaja kniga. Estische titel: Jäine raamat (1959).
[11] Sprookjes uit Finland en Estland (bijeengebracht door August Löwis of Menar; vertaling Heye en Kitje Wassenbergh), Bruna, Utrecht, 1979. Duitse uitgave: Finnische und estnische Märchen, Diederich, Düsseldorf, 1962 (sindsdien vele malen herdrukt).
[12] Festival. Negen gedichten maal twee. Oorspronkelijke teksten van dichters uit Estland, Letland, Litouwen, Vlaanderen, Nederland, voor het eerst in één bundel bijeen, Daina, Amsterdam [1989].
[13] Van haast naamloze kusten. Moderne Estische poëzie (samenstelling en inleiding Paul-Eerik Rummo; vertaling Mati Sirkel en Marianne Vogel), De Lantaarn & De Slavische Stichting te Leiden, Leiden, 1989.
[14] Miervaldis Birze, Ontembare rivieren (vertaling I.E. Prins Willekes-Macdonald), Pegasus, Amsterdam, 1962. Vertaald naar de Russische uitgave: I podo ljodom reka tetsjet. Letse titel: Visiem rozes darza ziedi (1958).
[15] Een steen heeft geen hart. Bloemlezing uit de hedendaagse Litouwse poëzie (samengesteld door Zenda Tenison, met een inleiding van Antanas Vaiciulaitis), Orion-Desclée de Brouwer, Brugge (De Bladen voor de Poëzie, jrg. 19, nr. 3).
[16] Zie het overzicht van in het Nederlands vertaalde Finse literatuur in: Sj. Broersma & R.K. Broersma-Luomajoki, Domeinen der Finse literatuur, A.W. Bruna & Zoon, Utrecht [z.j.], pp. 166-167.
[17] Zie ook Ivar Ivask, ‘Baltische elegieën’ (vertaling Eric Dickens en Marianne Vogel), in De Tweede Ronde 11 (1991), nr. 4, pp. 146-156; Marianne Vogel, ‘Een tranenschaars lacharm mens. Literatuur en leven in Estland’, in De Revisor 18 (1991), nr. 4, pp. 72-79.
[18] Zie ook Jan Paul Hinrichs, ‘Een verkenning in de Letse literatuur’, in Het Oog in ’t Zeil 6 (1989), nr. 6, pp. 29-34.
[19] Zie voor vertalingen uit de Baltische literatuur in het Nederlands en Baltische vertalingen uit het Nederlands ook: Jan Paul Hinrichs, Lege sokkels. Een reis naar Riga, Plantage / G & S, Leiden, 1991.
| Eerder verschenen in Ons erfdeel 39 (1993), nr. 3, pp. 453-455.
Onder de kop '25 jaar geleden: "Baltisch-Vlaams-Nederlands Poëzie Festiuval' deels herdrukt in Baltische wijzer 24 (2015), nr. 1, p. 22.
Zie de blog van 30 september 2012 voor een aanvulling op dit overzicht van vertalingen uit de Baltische literatuur in het Nederlands.
Onder de kop '25 jaar geleden: "Baltisch-Vlaams-Nederlands Poëzie Festiuval' deels herdrukt in Baltische wijzer 24 (2015), nr. 1, p. 22.
Zie de blog van 30 september 2012 voor een aanvulling op dit overzicht van vertalingen uit de Baltische literatuur in het Nederlands.
