zondag 28 juni 2020

Lucebert en de oorlog (Recensie)


LUCEBERT EN DE OORLOG

Biograaf Wim Hazeu (1940) onthulde in 2018 dat Lucebert (1924-1994) tijdens de oorlog in brieven antisemitische uitspraken heeft gedaan en met ‘Heil Hitler’ tekende. Dit zorgde voor een dilemma: kunnen we Lucebert nog als vanouds lezen? Yi Fong Au (1989) en Tommy van Avermaete (1990) pakten dit probleem origineel aan op het online literatuurplatform SKUT:  ze begonnen een kettingbrief, waarbij briefschrijvers op elkaar reageren. De bijdragen aan de kettingbrief groeiden uit tot de rijke bundel Door de schaduwen bestormd waarin reflecties op de controverse staan: de brieven zelf, herlezingen van het werk, recensies van de biografie Lucebert en een interview met Hazeu. Het gaat in deze bundel niet alleen om Lucebert, maar ook wat de omgang met deze kwestie zegt over onszelf en de huidige tijd. Briefschrijfster Niki van Helden stelt het aldus: ‘Wat door de onthulling van Hazeu op het spel staat, is dan ook niet zozeer onze lezing van Lucebert, maar veeleer onze lezing van “fout” zijn; of specifieker, onze lezing van onszelf als niet-“fout”, ons eigen “goed” ten opzichte van het absolute nazikwaad.’ Hoogleraar neerlandistiek Thomas Vaessens verklaarde begin vorig jaar in het publieke debat dat hij als gevolg van de onthullingen ‘geen letter anders [ging] lezen’. Maar de bundel bewijst dat zo’n houding moeilijk lijkt vol te houden. De lezer is ineens juist geneigd bij Lucebert extra lagen aan te boren, zelfs zijn hele werk als uitvloeisel van oorlogservaringen te zien. Piet Gerbrandy stelt dat het ‘werk aan dramatiek kan winnen nu we beginnen te vermoeden aan welke tegenstrijdige krachten het is ontsproten’. Geen verarming en argwaan dus, maar juist verdieping! Hij citeert een van Luceberts laatste gedichten, ‘het laatste uur’, waarin iemand sterft en beseft niet meer te kunnen zeggen wat eigenlijk wel had gemoeten: ‘stom draaien de laatste woorden om de oude hete brij’. Zoiets laat zich nu lezen als een gecodeerde boodschap naar een nageslacht dat hem ooit zou ontmaskeren.
Fyke Goorden documenteert het programma rond Lucebert Alles van waarde is weerloos dat Felix Strategier met theatergroep Flint opvoerde in de Roode Bioscoop in Amsterdam. Na de onthulling van Hazeu vond Strategier het nodig als epiloog het troostrijke gedicht ‘Heidschoon’ van Remco Campert in te lassen (‘poëzie hoeft sinds lucebert / niet meer mooi of schoon te zijn’). Hazeu relativeert Luceberts schuld in een interview: ‘Lucebert was geen foute dichter of kunstenaar, maar tussen 1942 en 1944 een verwarde jongeman die zich in enkele brieven behoorlijk fout had geuit.’ Elsbeth Etty’s aantijgingen tegen Hazeu om diens omgang met bronnen komen in deze verder zo genuanceerde bundel onnodig drammerig over.
Van de antisemitische passages in brieven zullen Luceberts vrienden niet geweten hebben. Zijn levenslange vriend Bert Schierbeek wist vermoedelijk wel van de vrijwillige tewerkstelling in Duitsland (zie De Parelduiker 2019/2), maar zweeg erover. Hij behoorde tot  Luceberts entourage van mensen die uitgesproken goed in de oorlog waren geweest en hem kennelijk zijn misstappen vergaven. Vertegenwoordigers van een jongere generatie waren minder ruimhartig en spraken van ‘bedrieger’ (Bob Polak) en ‘een oeuvre als één grote vervalsing’ (Mario Molengraaf). Wat achteraf opmerkelijk blijft, is dat de voor links gehouden Lucebert, die zich in de jaren vijftig kosteloos in de DDR liet inkwartieren, al sinds de jaren zestig in Franco’s  Spanje een huis bezat. Daar lijkt nooit een punt van te zijn gemaakt. Overigens had Maia Swaanswijk op de presentatie van de bundel op de Leidse universiteit op 23 mei 2019 nog de mededeling dat haar vader de geadresseerde van de gewraakte brieven, Tiny Koppijn, enkele jaren na de oorlog nog eens heeft teruggezien, maar de brieven toen niet heeft teruggevraagd. Verder zei ze dat de brieven vrijwel alleen over literatuur gaan.

Yi Fong Au & Tommy van Avermaete (red.), Door de schaduwen bestormd. Reflecties op de controverse rond de oorlogsjaren van Lucebert. Zaandam: Oevers, 2019. 316 pp. € 19,95 (mail@uitgeverijoevers.nl)

| Eerder verschenen in de rubriek 'Schoon & haaks' in De Parelduiker 24 (2019), nr. 3, pp. 71-72.