VERRAAD ROND LEO POLAK
De joodse jurist en vrijdenker Leo Polak (1880-1941) kennen we uit de
biografie van zijn jeugd- en boezemvriend en slavist Nicolaas van Wijk
(1880-1941). Op het Zwolse gymnasium beconcurreerden ze elkaar in knapheid. Het
slot van zijn levensverhaal is niet onbekend: Polak die tijdens de bezetting na
zijn schorsing als hoogleraar verontwaardigde brieven aan zijn Groningse
faculteit schreef waarin hij zich beklaagde dat hij geen mededelingen meer
ontving over examens en promoties. De correspondentie kwam via de collaborerende
rector magnificus en SS-Untersturmführer
J.M.N. Kapteyn (1870-1949) onder ogen van de Duitsers die Polak arresteerden.
Het stak de Duitsers dat Polak het over ‘het onrecht des vijands’ had. Polak
belandde in Sachsenhausen, waar hij enkele maanden later overleed. Gerrold van
der Stroom (1958) schetst deze geschiedenis met behulp van meer materiaal dan
tot dusverre bekend was en voegt er een wonderlijke geschiedenis aan toe. De
Duitsers benoemden Ludwig Erich Schmitt (1908-1994) als hoogleraar Germaanse taalkunde
in Groningen: als bedankje aan Kapteyn voor zijn pro-Duitse activiteiten. De
eigenwijze kamergeleerde en alleszins capabele Schmitt, een goede bekende van
Kapteyn, was geen actieve nazi en werkte zijn eigen benoeming tegen, omdat hij
op een Duits professoraat aasde. Hij werd in Den Haag door Duitse autoriteiten
uitgekafferd en gedroeg zich vervolgens zo ‘roekeloos en riskant’ in Groningen
dat zijn paspoort werd ingenomen. Na een verlof in Duitsland kon hij niet meer terug
naar Groningen en hij was gauw hoogleraar af. Het is fascinerend te lezen wat
voor enorme Duitse bureaucratie achter deze affaire schuilging: ook daar hadden
ze nog tijd voor. Inmiddels zijn de dagboeken van Leo Polak, die decennia
gesloten waren, beschikbaar. Van der Stroom citeert aantekeningen uit het Huis
van Bewaring, waaruit blijkt dat Polak de ernst van zijn eigen situatie niet begreep:
‘Men kan niet bedoeld hebben, mij dit leed aan te doen’. Het resultaat is een
fraai drieluik over drie geleerden die ieder op eigen manier oorlog en
bezetting verwerkten. Kapteyn week na Dolle Dinsdag uit naar Oostenrijk en werd
na terugkeer meteen gearresteerd. Cynicus Schmitt kwam er opvallend mild van
af: naar eigen zeggen een paar dagen gevangenis in Berlijn.
Gerrold van der Stroom, J.M.N.
Kapteyn, Leo Polak, en Ludwig Erich Schmitt. Dubbelvoudig verraad en overmoed
aan de Rijksuniversiteit Groningen tijdens de Duitse bezetting (1940-1942).
Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU, 2018. 82 pp. € 19,50 (info@jnoordegraaf.nl)
| Eerder verschenen in de rubriek 'Schoon & haaks' in De Parelduiker 24 (2019), nr. 2, pp. 73-74.
