Oud-Poelgeest: prentbriefkaarten als cultuurgeschiedenis

KASTEEL OUD-POELGEEST IN PRENTBRIEFKAARTEN

Kasteel Oud-Poelgeest, Oegstgeest.
[Zie nr. IV A7 in onderstaande inventaris.]

Collectie Jan Paul Hinrichs

Zijn in Oegstgeest prentbriefkaarten van Oegstgeest te koop? In het dorp zijn momenteel twee boekhandels en twee tijdschriften- en tabakszaken gevestigd. Ze hebben elk hun displays en kasten vol met kaarten: het is het aanbod van merken als Hallmark, Museum Cards en Parade die alleen landelijk en internationaal opereren. Vergeefs zoekt men


Jan Paul Hinrichs, De poëzie van een enclave.
Amsterdam: De Wilde Tomaat, 2017.
 isbn 978 90 824288 6 5.
Verkrijgbaar bij de boekhandel.
www.dewildetomaat.nl



naar een Oegstgeester afbeelding. Een kaart van het bekendste plaatselijke monument, kasteel Oud-Poelgeest, lijkt alleen te koop bij de receptie van het congreshotel zelf.     Waar zijn ze gebleven: de boekhandels die zelf prentbriefkaarten uitgaven en de kaartenuitgeverijen met hun fotografen en handelsreizigers die de spullen in dezelfde boekhandels sleten? En waar zijn de mensen die kaartjes met lokale beeltenissen verstuurden? Of is alleen de techniek veranderd en hebben we nu de luxe om onze favoriete historische foto’s te downloaden van websites, zoals die nu ook van Oegstgeest bestaan? Toch leek de wereld van de prentbriefkaart al ingestort voordat internet en mobiele telefoons de belangrijkste communicatiemiddelen werden. Gelet op de kaartenproductie van de laatste vijfentwintig jaar lijkt Oegstgeest allang geen bestemming meer om een levensteken uit te geven. Uitzonderlijk is dat niet: de prentbriefkaart was bij uitstek een fenomeen van de twintigste eeuw dat de moderne tijd nauwelijks heeft overleefd.
     Prentbriefkaarten bestaan vanaf ca. 1901. Toen was op de achterzijde alleen plaats voor een adres. De gouden tijd van de kaart begon vlak daarna, met postale regelgeving in 1905 op grond waarvan de vrije tekst niet meer, zoals daarvoor, op de beeldzijde erbij gekrabbeld hoefde te worden, maar achterop links van het adres werd geschreven. Kasteel Oud-Poelgeest behoorde van begin af aan tot de meest geportretteerde gebouwen van Oegstgeest. Afgezien van montagefoto’s van het type ‘Groeten uit Oegstgeest’ waarop naast Oud-Poelgeest ook het oude raadhuis, de Oudenhofmolen, Endegeest en andere gebouwen staan, zijn me van het kasteel, het interieur en de bijgebouwen veertig kaarten bekend.
     De scheidslijn in het materiaal ligt rond de Tweede Wereldoorlog die ook samenvalt met een wijziging in de functie van het monument. Voor de oorlog was het kasteel vrijwel de hele tijd een ongebruikt particulier bezit van de familie Willink, daarna kwam het in handen van de gemeente. De scheidslijn is vooral aanwijsbaar in het kaartmateriaal. Na de oorlog maakte de ouderwetse kartonnen zwart-witte prentbriefkaart plaats voor de slappe zwart-witte fotokaart en deze weer voor de kartonnen kleurenkaart. De oudste kaart lijkt een uitgave van de Société Anonyme die nog een ongedeelde achterzijde heeft. We bezitten een exemplaar met een poststempel uit 1903. De uitgever situeerde het kasteel blijkens de opdruk in Leiden! Aanvankelijk deed ook de Leipziger firma Trenkler goede zaken met Nederlandse bezienswaardigheden, maar al gauw werd Nauta in Velsen de dominerende leverancier, zo ook van de kaarten van Oud-Poelgeest. Na de Tweede Wereldoorlog waagden plaatselijke winkels, zoals Haaxman’s Boekhandel (later de Rijnlandse Boekhandel),Van der Veen’s Boekhandel, Kantoorboekhandel Van Welzen en Fotohandel T. van Veldhuyzen zich ook op de kaartenmarkt. De meeste kaarten na de oorlog zijn uitgegeven door Oud-Poelgeest zelf, achtereenvolgens door het ontmoetingscentrum, vormingscentrum en tenslotte, tot op heden, door het congreshotel.
     Het kasteel werd vanuit zeven perspectieven genomen, met sterk wisselende frequentie: voorzijde gezien vanaf de Poelgeesterweg met het ijzeren toegangshek, voorzijde vanaf de oprijlaan voorbij het hek, zijaanzicht, achterzijde vanaf de oever van de slotgracht, achterzijde vanaf een positie vlak achter de boogbrug, achterzijde vanaf het water op de Haarlemmer Trekvaart en vanuit de lucht. Er zijn me geen prentbriefkaarten met de oude waterput, de Boerhaave-boom, het koetshuis of het boswachtershuis bekend.


Kasteel Oud-Poelgeest, Oegstgeest.
[Zie nr. V A4 uit onderstaande inventaris.]

Collectie Jan Paul Hinrichs

      De kaarten zeggen vaak meer over de tijd waaruit ze komen dan over het kasteel. In de alleroudste kaarten verschijnt Oud-Poelgeest vaak geïdealiseerd, als een sprookjeskasteel tussen de elementen. Een fraai voorbeeld is de vanaf de trekvaart genomen foto door Schaefers Kunst-Chromo, met een volle maan en dramatisch ingekleurde avondhemel, waarop ook de Kwaakbrug oplicht. Dezelfde foto werd ook door de firma Diefenthal gebruikt, maar met een neutrale lucht. Het fraaist in deze sfeer is een maar zelden opduikende kaart van een onbekende uitgever,
waarin het kasteel opduikt uit een donker bos onder een fel lichte hemel en de boogbrug idyllisch naar voren komt. Het park biedt de ideale entourage voor een wandeling van geliefden. Op een in 1920 afgestempeld exemplaar dat we van deze kaart bezitten, staat dan ook een tekst op de achtergrond waarin een jongeman, die met ‘your own boy’ ondertekent, kennelijk het Engels gebruikt om de postbode of hospita van zijn verloofde buiten de zaken te houden.

Keerzijde van de voorgaande kaart.

De uitgaven van het interieur van het kasteel, zoals van de Drakenzaal met een gedekte tafel en een harmonium, en van het in de jaren vijftig opgeleverde bijgebouw dat oorspronkelijk Huize Metamorfose heette,
dienden onmiskenbaar voor verkoop aan gasten en deelnemers van bijeenkomsten. De open en enigszins slordige sfeer van de jaren zeventig komt goed tot uitdrukking in een kaart van Van Welzen, waarop een 2CV voor de ingang staat geparkeerd, fietsen tegen de gevel aan staan en mensen op het voorgazon zitten: situaties die bij het huidige congreshotel al niet meer denkbaar zijn. Deze kaart bewijst, evenzeer als de idyllische opnamen uit het begin van de eeuw, dat kaarten vaak de afspiegeling zijn van een bepaalde cultuurperiode.

Kasteel Oud-Poelgeest, Oegstgeest.
[Zie nr. II B1 uit onderstaande inventaris.]

Collectie Jan Paul Hinrichs

      Prentbriefkaarten tonen ons de wereld bij voorkeur zonder elementen die de ontvangende thuisblijvers als storend zouden kunnen ervaren. Als de uitgever het nodig vond, werden de benodigde luchten erbij gemonteerd of voorgronden aangepast. Het kasteel werd ook steeds van een dusdanige afstand gefotografeerd dat het niet opviel dat het, als onbewoond huis, lange tijd in slechte staat was. Deze afstand hield een bepaalde illusie in stand. Veruit de opvallendste kaart van alle veertig die ik ken, is daarom een uitgave van de Utrechtse uitgeverij Rembrandt uit de late jaren dertig die het kasteel, als enige (!), vanaf de zijkant toont. Van alle foto’s is deze het scherpste en toont deze het kasteel ook het meest van nabij. Hier zien we het zoals het werkelijk was: vervallen, met de luiken
gesloten, en met een verweerde gevel. Geen plaats voor een ontmoeting van verloofden maar een somber, ontoegankelijk bouwwerk dat schijnbaar aan de elementen was overgeleverd. Het kasteel is op deze kaart nadrukkelijk tussen de takken gesitueerd: een blik op de vergankelijkheid vanuit het perspectief van de eeuwige natuur.

Kasteel Oud-Poelgeest, Oegstgeest.
[Zie nr. III A1 uit onderstaande inventaris.]

Collectie Jan Paul Hinrichs

     Op bekende verkoopsites als Marktplaats.nl en Qoop.nl worden altijd wel twintig van de veertig kaarten van Oud-Poelgeest te koop aangeboden, maar deze kennelijk in lage oplage gedrukte Rembrandt-kaart komt men daar niet tegen. Overziet men alle kaarten die van Oud-Poelgeest bestaan, dan lijkt het ook of deze kaart een idylle enigszins verstoort. Maar dit was wel het gebouw, zoals de ongenode nieuwe bewoners, nl. de Duitse bezetters, het aantroffen. Ongetwijfeld zijn er ook in de oorlog kaarten van het kasteel verstuurd, maar uit niets blijkt dat gedurende de bezetting nieuwe kaarten zijn uitgegeven.

Jan Paul Hinrichs

| Eerder verschenen in Over Oegstgeest 21 (2009), no. 1, pp. 24-25.

[Bijlage 17 november 2013]

PRENTBRIEFKAARTEN VAN OUD-POELGEEST: EEN INVENTARIS

Kaarten van voor de Tweede Wereldoorlog staan onder A,kaarten van na 1945 onder B. Niet opgenomen zijn hier talrijke varianten, bijvoorbeeld in de tekst en plaats van opdrukken die uitgevers aanbrachten. Varianten van dezelfde afbeelding met verschillende editienummers of met verschillende uitgevers zijn wel vermeld. Kleurenfoto's zijn apart vermeld. De poststempels verwijzen naar exemplaren in het bezit van de auteur.

      De inventaris omvat alle kaarten die me bekend zijn maar pretendeert niet compleet te zijn. Deze lijst was oorspronkelijk als bijlage bij het bovenstaande artikel ingeleverd maar is niet in het blad gepubliceerd. Sindsdien zijn nog enkele kaarten aan de lijst toegevoegd die mij toen niet bekend waren.

I Hek, oprijlaan en kasteel gezien vanaf de Poelgeesterweg

A.

1. Uitg. Nauta, Velsen (no. 1654).

Kasteel Oud-Poelgeest
[Inv. nr. I A1.]

Collectie Jan Paul Hinrichs

B.

1. Uitg. Rijnlandse Boekhandel, Oegstgeest (Echte Foto 9047)

II Voorzijde van het kasteel

A.

1. Uitg. Nauta (no. 1651).
2. Foto Bleuzé.

B.

1. Uitg. Kantoorboekhandel Van Welzen, Oegstgeest (Echte Foto 58205).
2. Uitg. Stichting Oud-Poelgeest, Oegstgeest.
3. Uitg. Stichting Oud-Poelgeest, Oegstgeest.
4. Uitg. Gebr. Spanjersberg N.V., Rotterdam (Echte Foto 664).
5. Uitg. Fotohandel T. Veldhuyzen, Oegstgeest (Echte Foto 9049).

III Zijaanzicht van het kasteel

A.

1. N.V. Uitg. Mij. Rembrandt, Utrecht (no. 20).

IV Achterzijde van het kasteel gezien vanaf de oever van de kasteelgracht (zonder de boogbrug)

A.

1. Uitg. Société Anonyme. [Poststempel 1903.]
2. Uitg. J. Schoneveld.
3. Afbeelding als IV A1. Uitg. Nauta (no. 1650).
4. Afbeelding als IV A1. Ingekleurd. Uitg. Nauta (no. 10089). [Poststempel 1911.]
5. Afbeelding als IV A1. Uitg. J.H. Schaefer, Amsterdam ( S 793).
6. Afbeelding als IV A1. Uitg. Nauta (no. 9604). [Poststempel 1923.]
7. Zonder uitgever. Vermoedelijk N.V. Uitg. Mij. Rembrandt, Utrecht en tegelijk gefotografeerd met III A1. [Poststempel 1942.]

B.

1. Uitg. Rijnlandse Boekhandel, Oegstgeest. Kleurenfoto.

2. Uitg. Rijnlandse Boekhandel, Oegstgeest.
3. Uitg. Rijnlandse Boekhandel, Oegstgeest.
4. Uitg. Stichting Oud Poelgeest. Poststempel 1959.
5. Uitg. Jos Pé, Arnhem (no. 380). Kleurenfoto.
6. Uitg. Rijnlandse Boekhandel. Poststempel 1982. Kleurenfoto.
7. Uitg. Kasteel Oud-Poelgeest, Uitg. Congreshotel. Kleurenfoto.
8. Uitg. Kantoorboekhandel Van Welzen (No. 7104). Kleurenfoto.
9. Uitg. Van der Meulen Sneek B.V. Kleurenfoto.
10. Uitg. Haaxman’s Boekhandel, Oegstgeest. [Poststempel 1960.]
11. Zonder uitgever. Kleurenfoto.

 V Achterzijde van het kasteel gezien van vlak achter de boogbrug

A.

1. Uitg. B.C. Moor, Warmond.
2. Afbeelding als V A1. Ingekleurd. Uitg. Dr. Trenkler Co., Leipzig (H.L. 46). Poststempel 1906.
3. Uitg. A.A. Verhoog. Ingekleurd.
4. Onbekende uitgever. [Poststempel 1920.]

B.

1. Uitg. Stichting Oud Poelgeest. [Poststempel 1956.]

VI Achterzijde van het kasteel gezien vanaf de Haarlemmer Trekvaart

A.

1. Uitg. Louis Diefenthal, Amsterdam. [Poststempel 1906.]
2. Afbeelding als VI A1. Ingekleurd. Uitg. Schaefers Kunst-Chromo, Amsterdam (S 2003).
3. Afbeelding als VI A1. Zonder uitgever.
4. Uitg. Nauta, Velsen (A 1296).
5. Afbeelding als VI A3. Ingekleurd. Uitg. Nauta, Velsen (1652). [Poststempel 1911.]
6. Uitg. J. Sleding, Amsterdam. [Poststempel 1930.]

B.

1. Uitg. Rijnlandse Boekhandel, Oegstgeest (Echte Foto 29376).

Kasteel Oud-Poelgeest, Oegstgeest.
[Zie nr. VI B2.]

Collectie Jan Paul Hinrichs

2. Uitg. Haaxman’s Boekhandel, Oegstgeest. [Poststempel 1949.]

VII Het kasteel vanuit de lucht

B.

1. Uitg. Rijnlandse Boekhandel, Oegstgeest (KLM Aerocarto N.V., Schiphol, no. 17566).
2. Uitg. Jeugd- en vormingscentrum Oud Poelgeest (KLM Aerocarto N.V., Schiphol, no. 17566).
3. Uitg. Kasteel Oud-Poelgeest, Congreshotel (KLM Aerocarto, Arnhem - KO 33947). Kleurenfoto.
4. Uitg. Luchtfoto Nederland, Leidschendam.

VIII Interieur van het Kasteel

B.

1. Drakenzaal. Uitg. Ontmoetingscentrum Oud Poelgeest. [Poststempel 1951.]
2. Trappenhuis. Uitg. Ontmoetingscentrum Oud-Poelgeest.
3. Drakenzaal. Uitg. Stichting Oud-Poelgeest. [Poststempel 1968.]
4. Zaal Klein Arenstein. Uitg. Stichting Oud Poelgeest. [Poststempel 1969.]

IX Bijgebouwen

B.

1. Het Huis Metamorfose. Uitg. Vormingscentrum Oud-Poelgeest. [Poststempel 1960.]
2. Het Huis Metamorfose. Uitg. Vormingscentrum Oud-Poelgeest. [Poststempel 1969.]
3. Conferentiezaal in het Koetshuis. Uitg. Ontmoetingscentrum Oud-Poelgeest

X Kasteel Oud-Poelgeest in kaarten waarin afbeeldingen van verschillende plaatsen in Oegstgeest zijn gemonteerd

1. Oegstgeest. Uitg. Fa. J.P.J. van der Salm. Kleurenfoto.

2. Groeten uit Oegstgeest. Uitg. Sigarenmagazijn de Vries, Oegstgeest.
3. Oegstgeest. Uitg. Rijnlandse Boekhandel, Oegstgeest.
4. Groeten uit Oegstgeest. Uitg. van der Meulen bv, Sneek. Kleurenfoto.
5. Groeten uit Oegstgeest. Uitg. van der Meulen bv, Sneek. Kleurenfoto.
6. Groeten uit Oegstgeest. Uitg. van der Meulen bv, Sneek. Kleurenfoto.
7. Groeten uit Oegstgeest. Uitg. van der Meulen bv, Sneek. Kleurenfoto.